Γράφει ο ΝΙκος Διακουλάκης*
Καθώς η ελληνική οικονομία και η κοινωνία βιώνουν τις οδυνηρές συνέπειες της οικονομικής κρίσης, γίνεται ολοένα και πιο φανερό ότι δεν αρκούν μόνο μέτρα εξυγίανσης των δημόσιων οικονομικών για την αντιμετώπισή της.
Χρειαζόμαστε ταυτόχρονα μια δέσμη αναπτυξιακών και διαρθρωτικών πολιτικών που θα αποτρέψουν την ύφεση και την ανεργία και θα μας οδηγήσουν σε μια ανάπτυξη βιώσιμη και διατηρήσιμη με άνοδο του βιοτικού επιπέδου, καλύτερη ποιότητα ζωής και δημιουργία μόνιμων θέσεων απασχόλησης.
Στην κατεύθυνση αυτή, προτεραιότητα αποκτούν οι επενδύσεις, δημόσιες και ιδιωτικές. Επενδύσεις σε σύγχρονες υποδομές και δίκτυα, αναδιοργάνωση του παραγωγικού τομέα με αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, ενίσχυση της έρευνας και της καινοτομίας, στήριξη των μικρομεσαίων επιχειρήσεων και της τοπικής οικονομίας, εκπαίδευση και αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού, βελτίωση της παραγωγικότητας, αύξηση της αποτελεσματικότητας και της ποιότητας των υπηρεσιών του δημόσιου τομέα, ολοκλήρωση της νέας κεντρικής και περιφερειακής οργάνωσης του κράτους και της αυτοδιοίκησης, δράσεις στις ορεινές και απομακρυσμένες περιοχές και στο νησιωτικό χώρο.
Για να πιάσουν όμως τόπο οι αναπτυξιακές πολιτικές και να συμβάλουν στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών προϊόντων και υπηρεσιών, θα πρέπει να αλλάξουμε ριζικά το παραγωγικό μας μοντέλο και τις προτεραιότητες των κρατικών ενισχύσεων.
Ναι στην ολοκλήρωση των βασικών υποδομών, αλλά όχι σε βάρος των πόρων που χρειάζονται για αναπτυξιακά έργα και παραγωγικές επενδύσεις με πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στο εισόδημα και στην απασχόληση.
Ναι στην τουριστική ανάπτυξη, αλλά με έμφαση στην ποιοτική της αναβάθμιση και στην επέκταση του εναλλακτικού ποιοτικού τουρισμού με βάση το πλούσιο πολιτιστικό και οικολογικό απόθεμα κάθε περιοχής.
Ναι στην τοπική αγροτοκτηνοτροφική παραγωγή, αλλά στροφή στην αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτήματα και των δυνατοτήτων της για να γίνει πιο ανταγωνιστική με αναδιαρθρώσεις, συνεργασίες, τυποποίηση, πιστοποίηση, οργάνωση της πρόσβασης στις αγορές, σύνδεση της με τους άλλους παραγωγικούς τομείς και τα ερευνητικά κέντρα. Ναι στη διασύνδεση των τοπικών εκπαιδευτικών και ερευνητικών ιδρυμάτων με την τοπική οικονομία, αλλά και δημιουργία γύρω από αυτά, νέων επιχειρηματικών και βιοτεχνικών πάρκων, ζωνών καινοτομίας, ερευνητικών και επιχειρηματικών δικτυώσεων, προσέλκυση επενδυτών.
Ναι στην πράσινη ανάπτυξη, αλλά με σχέδιο για βελτίωση της ποιότητας, ορθολογική χρήση και εξοικονόμηση ενέργειας, οικοτουρισμό, οικολογικά προϊόντα, μονάδες ανακύκλωσης, ενεργειακά κτήρια, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, υπηρεσίες προστασίας του περιβάλλοντος, κοινωνική οικονομία, κλπ. Σημειωτέον ότι, ο τομέας της πράσινης οικονομίας είναι πλέον ο τρίτος μεγαλύτερος παραγωγικός τομέας στην Ευρώπη.
Για όλα όμως αυτά χρειάζονται οικονομικοί πόροι, και οι μόνοι πραγματικά διαθέσιμοι είναι οι πολυσυζητημένοι πόροι του ΕΣΠΑ που κατά 75% προέρχονται από τα Διαρθρωτικά Ταμεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Δεν χρειάζεται βέβαια να τονιστεί πόσο πιο έξυπνα, αποδοτικά, στοχευμένα και χωρίς άλλες καθυστερήσεις θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν οι πόροι αυτοί στη σημερινή δύσκολη συγκυρία. Ας μην ξεχνάμε ότι, ναι μεν το προηγούμενο ΚΠΣ δεν είχε απώλειες πόρων, δεν απέτρεψε όμως την ελεύθερη πτώση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της Ελλάδας η οποία έχασε τα τελευταία 6 χρόνια, 35 θέσεις στη σχετική κατάταξη του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ.
Τα προγράμματα του ΕΣΠΑ εμφάνισαν πολύ χαμηλή πρόοδο κατά την πρώτη τριετία (2007-2009) υλοποίησης του. Οι δαπάνες ανήλθαν μόλις στο 3,5% και το κυριότερο, δεν δημιουργήθηκε πραγματική δυναμική με εντάξεις και συμβασιοποιήσεις ώριμων έργων.
Πρώτη προϋπόθεση λοιπόν για να μη χάσουμε οριστικά το τραίνο είναι η επιτάχυνση ώστε να καλυφθεί το χαμένο έδαφος και να διοχετευτούν γρήγορα οι πόροι στην οικονομία που τόσο τα έχει ανάγκη, ιδιαίτερα σε συνθήκες κρίσης.
Δεύτερη προϋπόθεση είναι να ξεπεραστούν οι αγκυλώσεις και οι συνήθεις κακές πρακτικές που χαρακτήριζαν τα προηγούμενα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης. Η λύση της άρον-άρον απορρόφησης, απλά και μόνο για να μη χαθούν πόροι, συχνά οδηγούσε στη λογική της αντικατάστασης των πιο «δύσκολων», αλλά μεγαλύτερου αναπτυξιακού αποτελέσματος έργων, με «εύκολα», αλλά χαμηλής προτεραιότητας, έργα-βιτρίνες χωρίς σημαντικά ουσιαστικά οφέλη, υποδομές χωρίς εξασφαλισμένη λειτουργία και απόδοση, και ορισμένα αμφισβητούμενα προγράμματα επιδοτήσεων.
Τα προβλήματα κακής εφαρμογής διογκώνονται επίσης λόγω των υπερδεσμεύσεων, δηλαδή της ένταξης περισσότερων έργων από τη διαθέσιμη χωρητικότητα των προγραμμάτων, πρακτική, η οποία έφθασε στην ακραία της μορφή στα τελευταία χρόνια του Γ΄ ΚΠΣ ξεπερνώντας σε μερικά προγράμματα το 140%. Η πονηρή αυτή μέθοδος εξυπηρετεί μεν την ταχύτερη απορρόφηση, μιας και οι συμβάσεις που υπογράφονται είναι περισσότερες, αλλά αυτό που κυρίως επιδιώκεται είναι η «εξυπηρέτηση» περισσότερων φορέων με κριτήρια κάθε άλλο παρά αναπτυξιακά. Το αποτέλεσμα είναι να μένουν πολλά έργα ημιτελή, να συσσωρεύονται απλήρωτοι λογαριασμοί, ένας δε μακρύς κατάλογος τέτοιων έργων, να βρίσκονται σε αναζήτηση εθνικών πόρων που μάλιστα σπανίζουν σε εποχή κρίσης, ή σε αναμονή στον προθάλαμο του ΕΣΠΑ για να ενταχθούν σε αυτό, ως έργα-γέφυρες.
Τρίτη προϋπόθεση είναι να χρησιμοποιηθούν οι πόροι του ΕΣΠΑ ως μοχλός για να προσελκυστούν πρόσθετοι πόροι από διάφορες άλλες πηγές.
Οι δημόσιοι πόροι (εθνικοί και κοινοτικοί) του ΕΣΠΑ μαζί με τους πόρους του αντίστοιχου προγράμματος στον τομέα της Αγροτικής Ανάπτυξης και Αλιείας ανέρχονται σε 32 δισεκ. Ευρώ. Σε ορισμένες δε δράσεις τους είναι υποχρεωτική η συγχρηματοδότηση των έργων από ιδιωτικά κεφάλαια, αυξάνοντας σημαντικά τα συνολικά ποσά για επενδύσεις. Μπορούν όμως να αυξηθούν ακόμη περισσότερο οι πόροι αυτοί, αν συνδυαστούν με μεθόδους όπως οι συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα, νέα χρηματοδοτικά εργαλεία, προγράμματα της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων κ.λπ. έτσι ώστε να μεγιστοποιήσουμε το αναπτυξιακό αποτέλεσμα.
Συμπερασματικά, η ουσιαστική αξιοποίηση των πόρων του ΕΣΠΑ είναι ένα πραγματικά πολύ δύσκολο στοίχημα. Δεν έχουμε όμως περιθώρια να αποτύχουμε.
* Εμπειρογνώμονας σε θέματα αξιολόγησης και διαχείρισης των ΚΠΣ/ΕΣΠΑ, πρ. Ειδικός Γραμματέας Ανταγωνιστικότητας στο Υπ. Ανάπτυξης (2000-2004)
