Γράφει ο ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΓΡΗΓ. ΑΣΤΡΙΝΟΣ*
Αντικείμενο των ειδικών επιστημόνων, που το ερευνητικό τους ενδιαφέρον εντάσσεται στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών, αποτελεί η μελέτη, ανάδειξη, διαφύλαξη, μετάδοση και προώθηση του ανθρώπινου πολιτισμικού κεκτημένου. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες περιλαμβάνουν επιμέρους επιστημονικούς κλάδους, οι οποίοι ερευνητικά και διανοητικά φιλοδοξούν να συμβάλλουν στην ισομερή πολιτισμική ανέλιξη των κοινωνιών μας.
Πέρα από τις όποιες επιστημολογικές διαφορές ανάμεσα στους ερευνητικούς τομείς, ο μαθησιακός τρόπος ανάπτυξης ενός μαθητή και ενός ειδικευόμενου επιστήμονα είναι πανομοιότυπος. Αρχικά επιδιώκεται μία στοιχειώδης γνωστική επαφή με το αντικείμενο που μας ενδιαφέρει, ενώ, ακολούθως, όταν πλέον έχουν τεθεί οι βάσεις και μορφοποιηθεί οι κατάλληλες προϋποθέσεις, η προσοχή εστιάζεται εφεξής στην αναζήτηση των αιτιών, που συνέβαλαν στην εμφάνιση και δημιουργία ενός φαινομένου καθώς και στα συνακόλουθα αποτελέσματα αυτής της δράσης.
Έτσι, ο μαθητής που στα πρώτα μαθησιακά του βήματα επισκέπτεται ένα ιστορικό μνημείο με εγνωσμένη πολιτισμική ακτινοβολία, τον Παρθενώνα λόγου χάρη, θα κατανοήσει σε αδρές γραμμές μία σημαντική πτυχή του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, ενδεχομένως θα θαυμάσει την ομορφιά του τοπίου, θα σχηματιστούν στη διάνοιά του εικόνες, θα αναφανούν απορίες, και θα εμφανιστούν σε σπερματική μορφή οι συνθήκες περαιτέρω ενασχόλησης με το ίδιο το αντικείμενο ή με κάτι αντίστοιχο συναφές προς αυτό.
Η γνωστική και πνευματική ανάπτυξη του ίδιου προσώπου θα το ωθήσει σε μία εναργέστερη και ουσιαστικότερη πνευματική εξοικείωση με το ίδιο αντικείμενο κάποια χρόνια μετά. Η εφηβική ή ενήλικη οπτική προσέγγιση διαφοροποιείται στον τρόπο εστίασης, που ολοένα πλέον τείνει να διαπερνά το επιφαινόμενο -το μνημείο καθαυτό- και να επικεντρώνεται στους παράγοντες εκείνους, που ώθησαν τον τεχνίτη ή τον καλλιτέχνη να μετουσιώσει έναν άμορφο μαρμάρινο όγκο σε ένα παγκόσμιο πολιτισμικό μνημείο με απαράμιλλη ομορφιά που μεταλαμπαδεύει αξίες με άφθαρτη διδακτική επικαιρότητα.
Απώτερος στόχος κάθε παιδευτικής διαδικασίας είναι η ανεύρεση, επισήμανση και ανάδειξη του φορέα εκείνου, που κάθε φορά θέτει την ιστορία και τον πνευματικό μας πολιτισμό σε τροχιά κίνησης και δημιουργίας. Ένα ιστορικό κειμήλιο, όπως το θωρηκτό Αβέρωφ, δεν είναι ένα μουσειακό έκθεμα, που η συναρμογή, κάποτε, των επιμέρους υλικών συστατικών του το μετέτρεψε σε μία πολεμική μηχανή της όποιας επιχειρησιακής δεινότητας ή μαχητικής επάρκειας. Είναι φορέας αξιών, του πνεύματος εκείνου που κάθε φορά θέτει την ιστορία μας σε κίνηση, τις συνειδήσεις σε εγρήγορση, την συνειδητότητά μας σε κριτική επαναξιολόγηση και δραστηριοποίηση.
Η επιστήμη δεν είναι μία διανοητική ιδιοτροπία των ολίγων, αποστασιοποιημένη από τα προβλήματα και τις ανάγκες των πολλών. Αντιθέτως, υπάρχει μία σχέση αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ κοινωνικού συνόλου και επιστημονικής κοινότητας. Η επιστημονική έρευνα εκκινά από τις υπάρχουσες προτεραιότητες και υφιστάμενες ανάγκες, διαφορετικά καταντά έωλη, ενδεχομένως ανούσια, ανιαρή και περιττή. Η πνευματική συνάφεια πνευματικού κόσμου και κοινωνίας εγγυάται τη διατύπωση αυτοτελούς διανοητικού λόγου, επωφελούς και όχι χρηστικού, ενώ, ταυτόχρονα, παρέχει τα εχέγγυα εγγενούς αναμόχλευσης της κοινωνίας, διανοίγοντας νέες σημασιοδοτήσεις και προοπτικές. Δεν είναι λίγες, άλλωστε, οι φορές που το πνεύμα προηγείται της εποχής του.
Η αμφίδρομη ανατροφοδότηση διανόησης και κοινωνίας αποκρυσταλλώθηκε με τον πλέον δημιουργικό τόπο στα μάρμαρα του Παρθενώνα, τα οποία αντικατοπτρίζουν το αξιακό και βιοθεωρητικό σύστημα σκέψης μίας ολόκληρης εποχής, που εμπερικλείεται σε μία μοναχά λέξη: μεσότης. Η πατρότητα του όρου ανήκει στον Αριστοτέλη, ο οποίος στοχαζόμενος πώς μπορεί ο άνθρωπος να κατακτήσει την ευδαίμονα βιωτή και να καταστεί έτσι ευτυχής και ισορροπημένος, αποφάνθηκε ότι τη ζωή μας πρέπει, σε όλες της τις εκφάνσεις, να διέπει η διατήρηση και επιδίωξη του μέτρου.
Η εγγενής παθογένεια των σύγχρονων κοινωνιών οφείλεται όχι μόνο στην ανισομερή ανάπτυξη των δύο πυλώνων έκφανσης του πολιτισμικού μας γίγνεσθαι, αλλά, πρωτίστως, στην ελλιπή και ατελή καλλιέργεια της προσωπικότητας των ατόμων, που τις συγκροτούν. Βασική αιτία των σημερινών αδιεξόδων είναι η μονομερής παιδευτική εμπειρία των ανθρώπων, όσων διαχειρίζονται τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα της εποχής και εκείνων που γίνονται τελικώς δέκτες των αποφάσεων των τεχνοκρατικής ιδιοσυγκρασίας ελίτ. Η απώλεια συναισθήματος, η αλλοτρίωση, η επίταση της ανασφάλειας, το εσωτερικό κενό, ο φόβος, η αβεβαιότητα, το εσωτερικό ανικανοποίητο είναι απότοκα της μονομερούς κατεύθυνσης του παιδευτικού και αξιακού μας συστήματος, που αντάλλαξε το πνεύμα, εκείνο το ίδιο πνεύμα που κατευθύνει και ζωογονεί την ανθρώπινη ιστορία, με έναν υπερφίαλο αναπτυξιακό μεσσιανισμό αειφόρου ευημερίας.
Η ιστορία του πνεύματος του ανθρώπινου πολιτισμικού κεκτημένου, προτάσσει εναλλακτικά δύο διακριτές προοπτικές: τη μοιρολατρική παθητικότητα απέναντι στην όποια καταστροφή, με αδιέξοδες τάσεις φυγής από την πραγματικότητα ή την πρόσληψη μίας ατυχούς συγκυρίας ως εφαλτήριο καινοφανούς πολιτισμικής δημιουργικότητας. Η επανοικείωση με το πνεύμα που κινεί την ανθρώπινη ιστορία θεωρείται προαπαιτούμενο, σε συνάφεια με τη διαδραστική αποκατάσταση της σχέση κοινωνίας και διανόησης. Και στα δύο επίπεδα, το πρωταρχικό της επανοικείωσης και της διαρκούς συνεισφοράς, ο ρόλος των ανθρωπιστικών επιστημών αξιολογείται ως απαιτητός και αδιαμφισβήτητος. Ίσως ήρθε επιτέλους ο καιρός το πνεύμα της ιστορίας να επανακάμψει στην ιστορία του πνεύματος και αντιστρόφως.
*Ευρωπαιολόγος
