Toυ: ΜΑΝΩΛΗ ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ
O άνθρωπος που ασχολήθηκε συστηματικά με την ιστορία των Σφακίων (κυρίως από τον Μεσαίωνα μέχρι και το 1877 οπότε ολοκλήρωσε το έργο του), ήταν ο Σφακιανός Ιερωμένος (ηγούμενος της Αγ. Τριάδας Τζαγκαρόλων και Επίσκοπος Ιεροσητείας) αγωνιστής και λόγιος Γρηγόριος Παπαδοπετράκης.
Η συγκλονιστική “Ιστορία των Σφακίων” του, αν και δεν περιέλαβε τα συμβάντα από το 1877 και μετά, είναι η πρωτογενής πηγή για όλους τους μεταγενέστερους μελετητές. Υπάρχουν ασφαλώς κάποια σημεία που είναι συζητήσιμα, γιατί ως άνθρωπος που είχε προσωπική ανάμειξη σε πολλά από τα περιγραφόμενα γεγονότα και ως μέλος μιας από τις ισχυρές “καλόσειρες” οικογένειες της επαρχίας, δικαιούται να έχει και τις προσωπικές του απόψεις. Φυσικά εμείς εδώ δε μπορούμε να αναφερθούμε σ? αυτά που εξιστορεί, απλώς αναφέρουμε ότι πρόκειται για τη σημαντικότερη ιστορική πηγή για τα Σφακιά και όχι μόνο, γραμμένη μάλιστα σε μια εποχή που οι γνώσεις και τα ιστορικά τεκμήρια (τουλάχιστον για τις παλαιότερες του 19ου αιώνα περιόδους) ήταν περιορισμένα. Το παράδειγμά του ακολούθησαν κι άλλοι, έτσι τα Σφακιά μπορούν να καυχηθούν ότι γέννησαν αρκετούς ανθρώπους των γραμμάτων, ιστορικούς και λογοτέχνες, όπως τον αείμνηστο Σταύρο Κελαϊδή και τον πολυγραφότατο γιο του, Πάρι, την Κατίνα Χρυσουλάκη – Πάτερου, αλλά κι αυτούς που δημιουργούν ακόμα, όπως ο επίσης πολυγραφότατος λαογράφος και λαϊκός καλλιτέχνης Κανάκης Γερωνυμάκης και άλλοι (όπως ο Γ. Μανουσέλης). Χωριστά μπορεί κανείς να αναφέρει και τους αξιόλογους λόγιους και συγγραφείς της σφακιανής διασποράς, τρεις από τους οποίους ανήκουν στον ευρύτερο οικογενειακό μου κύκλο (Μανούσος Μανούσακας, Γιάννης Μανούσακας, Νίκος Αγγελής) καθώς και συγγραφείς που δεν ασχολήθηκαν με την ιστοριογραφία, όπως ο Γ. Πολυράκης (η αναφορά είναι εντελώς ενδεικτική). Μεγάλη λοιπόν η “πνευματική παραγωγή” της επαρχίας, η οποία πάντως φημίζεται για τις επιχειρηματικές της επιδόσεις, κυρίως εκτός των ορίων της. Και τι να αναφέρουμε για ευεργέτες της επαρχίας και αγωνιστές όπως ο Γεώργιος Ξενουδάκης ή ο Βερναρδάκης κ.λπ…
Ας μην ξεστρατίσουμε όμως περισσότερο από το αντικείμενό μας, τη Χώρα Σφακίων, θέμα από μόνο του μεγάλο και σημαντικό.
Μια και αναφερθήκαμε στην Ιστορία του Παπαδοπετράκη, παρατήρησα ότι αναφέρει στα γεγονότα του 1866 και την ανοικοδόμηση των 2 τουρκικών οχυρών στη Χώρα Σφακίων. Αξίζει πάντως να διαβάσει κανείς μεταξύ άλλων και μια απίστευτη ιστορία στην αρχή του βιβλίου για ένα γλέντι που στρώθηκε στο ναό των Αγ. Αποστόλων μετά τα εγκαίνια του(;) και που μέσα σε ελάχιστο χρόνο μεταβλήθηκε σε αλληλοσφαγή με αφορμή ένα κοτσύφι!
Αξίζει να αναφερθούμε λίγο και στη “φωτογραφική ιστορία” της Χώρας και γενικότερα των Σφακίων, που από το Μεσοπόλεμο και μετά υπήρξε αγαπημένο θέμα για πολλούς φωτογράφους, Ελληνες και ξένους. Κάποιοι από τους διασημότερους Ελληνες φωτογράφους της εποχής, η Νέλυ Σεραϊδάρη και η Ελλη Παπαδημητρίου τη δεκαετία του ?30, ο Σπύρος Μελετζής και η Βούλα Παπαϊωάννου λίγο μετά τον πόλεμο, καθώς και ξένοι, όπως ο Fred Boissonnas το 1911, ο Ηans Holdt και η ομάδα του Albert Kahn τη δεκαετία του ?30, απαθανάτισαν την ιδιαιτερότητα των Σφακίων και την εντυπωσιακή γραφικότητα της Χώρας (που τόσο αλόγιστα κακοποιήθηκε στις μέρες μας). Ενδιαφέρον έχει και το οδοιπορικό του φιλολόγου Μιχ. Δέφνερ το 1918, που συνοδεύεται από αρκετές φωτογραφίες των Σφακίων (η Χώρα δε συμπεριλαμβάνεται) που τράβηξε ο γιος του, Οθωνας κι από τις οποίες έχω κάποιες πρωτότυπες στο αρχείο μου…
Οι πρώτες τέσσερις φωτογραφίες του σημερινού δημοσιεύματος είναι του Μεσοπολέμου.
Η πρώτη, έχει τραβηχτεί από τα βορειοδυτικά από τον Fred Boissonnas.
Αξιοπρόσεκτος ο αριθμός των ερειπωμένων σπιτιών αλλά και η εμφάνιση κεραμιδιών εκεί που παλιότερα υπήρχαν μόνο δώματα.
Η δεύτερη, από την Ελλη Παπαδημητρίου.
O “δρόμος” για την Ανώπολη είναι ένα απλό μονοπάτι.
Η τρίτη, από τη Nelly´s το 1939, δείχνει τον αγέρωχο τύπο του “καλόσειρου” Σφακιανού. Ο ταξικός διαχωρισμός των Σφακιανών σε “καλόσειρους” και “κακόσειρους”, ήταν αυστηρά καθορισμένος για πολλούς αιώνες και μέχρι πριν λίγες δεκαετίες οι “διαταξικοί γάμοι” αποκλείονταν από το εθιμικό δίκαιο…
Η τέταρτη, είναι άποψη της Χώρας από τα δυτικά.
Η πέμπτη, από μεταπολεμικό καρτ ποστάλ, δείχνει μία εκκλησία στη Χώρα με ένα χαρακτηριστικό “σφακιανό τάφο” (“άρκλα” – αρκοσόλιο) στην αυλή του. Τα υστερογοτθικά στοιχεία, τον ανάγουν πιθανά στα χρόνια της βενετοκρατίας.
Η έκτη και η έβδομη, έχουν τραβηχτεί μεταπολεμικά από τη φωτογράφο Βούλα Παπαϊωάννου.
Η όγδοη, τέλος, είναι μια μεταπολεμική λήψη του διάσημου φωτογράφου Σπύρου Μελετζή, τραβηγμένη από το λιμανάκι. Απ? όσο ξέρω, είναι αδημοσίευτη.
Στο επόμενο θα αναφερθούμε στη Χώρα της Κατοχής.
